Mitolojik sistemlerde yarı insan-yarı yılan şeklinde
tasavvurlar sıklıkla görülmektedir. Dünya mitolojilerinde çeşitli uzuvları
yılana benzeyen veya vücudunun bir bölümü yılan özellikleri taşıyan mitik
varlıklarla ilgili tasavvurlar yer almaktadır. Yılan simgeciliği, mitik
düşüncede geniş bir şekilde yer almıştır. Türk mitolojisinde de simgesel
anlamda ve tasavvur özellikleri bakımından yılan özellikleri taşıyan en ünlü
mitolojik varlıklardan biri de Şahmaran’dır. Şahmaran efsanelerde iyi ve olumlu
özelliklerle anılsa da fiziki özellikleri ve en azından ilk etapta algılanışı
itibariyle demon olarak kabul edilebilir. Şahmaran’la
ilgili bilgi vermeden önce dünya mitolojilerinde yer alan yılan özelliklerine
sahip mitolojik varlıklara değinmek faydalı olacaktır.
Guiley’in verdiği bilgiye göre yılan (serpent) mitolojik
sistemlerde bilgelik ve doğurganlığın en eski sembollerinden biridir.
Hristiyanlık, yılanı Şeytan’ın ve demonların simgelerinden
birine dönüştürmüştür. Bunun sonucu yılan mitolojik sistemlerde Şeytan’ın ve
cinlerin şekline en çok büründükleri hayvanlardan biridir. Bunun yanında hemen
hemen bilinen tüm kültürlerde eskiden dünyayı yönetmiş Yılan İnsanlarla ilgili
efsaneler bulunmaktadır. Efsanelere göre Yılan Krallar göklerden gelerek
dünyada Güneşin Oğlu veya Cennetin Dünya Üzerindeki Oğulları gibi sıfatlarla
dünyayı düzene sokmuşlardır. Örnek olarak Azteklerin ünlü mitolojik
karakterlerinden Quetzacoatl “Tüylü Yılan” olarak bilinir ve gökten gümüş bir
yumurtanın içinde gelmiştir. Bu varlık dünyayı tanzim etmek üzere bir eğitmen
olarak vaat edilmiştir. Eski Meksikalılarda Tanrıların Görkemli Annesi olarak
bilinen Ciuacoatl bir yılan kadındır. Birçok Afrika kabilesinde Gökkuşağı
Yılanı olarak bilinen Aido Hwendo adlı bir varlıkla ilgili tasavvurlar bulunur.
Bu varlık dünyayı desteklemektedir. Daha birçok mitolojik sistemde yılan-insan
karışımı varlıklarla veya doğrudan yılanla ilgili tasavvurlar bulunmaktadır.
Yılan mitik tasavvurlarda zamanın, başlangıçla sonun ve sonsuzluğun sembolü
olarak da görülmektedir. Bir örnek olarak Gnostiklerin kendi kuyruğunu ısıran
yılan sembolü Ouroboros, zaman döngüsünü sembolize eden bu tip bir simgedir.
Yılan veya yılan insan simgeciliği, buna bağlı olarak çeşitli tasavvurlar semavi
dinlerin etkisiyle olumludan olumsuza, iyiden kötüye doğru bir seyir
göstermiştir.
Doğrudan yılanla ilgili olarak mitik tasavvurların
açıklanması müstakil bir çalışmanın konusu olmalıdır. Burada konumuzla ilgili
nokta fiziki tasavvurlarında yılan özellikleri bulunan mitik varlıklardır.
Dünya mitlerinde yer alan yılan-insan tasavvurları oldukça fazladır. Türk
kültüründe özellikle Türkiye sahasında bu tasavvurların en bilineni Şahmaran’dır. Bu nedenle Şahmaran’la ilgili
bilgiye yer vermek gerekmektedir.
Hançerlioğlu, Şahmaran’ı “Anadolu’da varlığına inanılan
doğaüstü bir yılan” şeklinde tanımlamaktadır. Korkmaz ise Şahmeran’ın Farsça şah-ı
maran yani yılanların şahı anlamına geldiğini belirtip bu demonun
insan başlı, yılan gövdeli biçimde tasavvur edilen ve yılanların hükümdarı
şeklinde düşünülen mitik bir canavar veya bir tür ejderha olduğunu ifade eder.
Zühre İndirkaş, “Türk Mitosları ve Anadolu
Efsanelerinin İzsürümü” adlı eserinde Şahmaran için “Özellikle Anadolu’nun doğu
ve güneydoğusunda yaşatılmış olan ve izleri günümüze dek süregelen bir efsane
de insan başlı, yılan gövdeli doğaüstü bir varlık olan Şahmaran’a aittir.”
ifadesine yer verir ve Şahmaran’ın insan-yılan karışımı bir tasavvur olduğunu
ve Anadolu’da yaygın olarak anlatmalarda yer aldığını belirtir.
Şahmaran, Fars mitolojisinden etkilerle
birlikte Türkiye sahası mitik tasavvurlarında yer alan olağanüstü bir yılan
motifidir. Mitik anlamda birçok unsurun sembolü olan yılan Türk mitik
tasavvurlarında da farklı farklı tasavvurlara sahip olduğu gibi Şahmaran ile de
sembolleştirilmiştir. Şahmaran yılanların kralıdır, insan-yılan karışımı bir
görüntüye sahiptir ve bu haliyle bir tür canavar olarak kabul edilir.
Masallarda genellikle yılan şeklinde tasvir edilen veya
yılanla ilgili düşünülen bu demonun adı Şahmaran’dır. Bu adlandırmanın Şahmeran
şekli de masallarda sıklıkla geçer. Bu adlandırmaların yanında anlatıcının
ifadesine veya ağız özelliklerine bağlı olarak Şahmiren ve Şahmaral
ifadeleri de masal metinlerinde bulunur.
Masallarda bu ifadelerin dışında bu demonun cinsiyetine veya
yılanla ilgisine gönderme yapan adlandırmalar da bulunur. Bu ifadeler Şahmeran
kızı, Şahmaran yılanları, yılanların padişahı
Şahmıran, yılanlar sultanı şeklindedir.
Şahmaran, masallarda genellikle bir yılan
şeklinde tasvir edilir. Bu masallarında bazılarında Şahmaran insan gibi
konuşur ve insanlarla iletişim kurabilir. Şahmaran’ın doğrudan yılan olduğu
bir masalda de Şahmaran, ejderhaların omuzlarında kahramanın karşısına
gelir. Bir masalda ise Şahmaran, kara yılan olarak tasvir edilir.
Şahmaran insan ve yılan karışımı bir şekilde
de tasvir edilir. Bir masalda Şahmaran başı ve gövdesi insan, kolları ve
bacakları yılan şeklinde konuşan bir varlık olarak tasvir edilir. Bir başka
masalda ise üst yanları insan, alt tarafları yılan şeklinde tasviri
özellikleri belirtilmektedir.
Şahmaran, incelenen tüm masallarda kahramanın
karşısına yeraltıyla ilgili mekânlarda çıkar. Masal metinlerinden anlaşılacağı
üzere Şahmaran yeraltında yaşamaktadır ve Şahmaran’ın genellikle bir kuyudan
inilerek ulaşılan bir diyarı ve sarayı vardır.
Şahmaran bir kuyudan inilerek ulaşılan bir
diyarda, yeraltında yaşar. Şahmaran’ın yeraltında bir sarayı vardır ve
yılanlarıyla birlikte Şahmaran orada yaşar. Şahmaran, bir dağdaki
kuyudan inilerek ulaşılan ve büyük bir ormana sahip bir yeraltı diyarı olan yılanlar diyarında
yaşar. Bir masalda
Şahmaran’ın yeraltındaki sarayına bir mağarada bulunan mermerin altındaki
bal tüketildikten sonra açılan boşluktan inilir ve Şahmaran yeraltında,
sarayına yaşamaktadır. Bir diğer masalda ise bir kayanın altında bal
vardır ve balın altında da Şahmaran’ın yaşadığı yeraltı sarayı bulunur.
Şahmaran bazı masallarda kendisini veya
tebaasında yılanlardan birini bir tehlikeden kurtaran birine yardım eder ve
hediye verir. Bir Şahmeran kızı kendisini kurtaran adama iyilik etmek
amacıyla onu babasının yeraltındaki sarayına götürür. Adama babasından büyülü
sandığını hediye istemesini söyler ve Şahmeran kızının babası olan Şahmaran,
adama büyülü sandığı hediye eder. Benzer bir masalda yılan, kendisini
kurtaran adama iyilik edip onu yeraltına Şahmaran’ın yanına götürür. Şahmaran,
adama yalandığı zaman ortaya hizmetçi bir Arap çıkaran büyülü bir yüzük hediye
eder. Bir masalda da
Şahmaran bir kuyuda yaşar ve arkadaşları tarafından kandırıldığı için kuyuda
hapsolan adama sırlarını öğretir. Şahmaran’ın etinin bazı bölümleri şifalıdır,
bazı bölümleri ise zehirlidir. Şahmaran yanındaki adama bunların sırlarını
öğretir.
Şahmaran bazı masallarda karşısına çıktığı
kişileri öldürmekle tehdit eder, öldürmek ister veya onları korkutur fakat daha
sonra bu şahıslarla arkadaş olur veya bu şahısları affeder. Bir masalda avcının
biri yanlışlıkla yılan vurur. Şahmaran şekil değiştirme kabiliyetine sahip iki
yılanını bu avcıyı öldürmek üzere görevlendirir. Yılanlar bir adamı bir
yılanı öldürdüğü için öldürmeye karar verirler. Fakat adamın yılanı yanlışlıkla
öldürdüğü ortaya çıkınca yılanlar padişahı Şahmaran, adamı affeder. Bu adamın
ağzına tükürür ve adam bu sayede tüm dinlerden anlama özelliği kazanır. Şahmaran
bir masalda bir adamı ilk olarak öldürmekle tehdit eder fakat daha sonra
affeder. Yeraltındaki bir diyarda karşısına Şahmaran çıkan bir adam
Şahmaran’dan korkar. Fakat Şahmaran bu adamla arkadaşlık eder. Yeraltındaki
büyük bir ormanda boynuzlu yılanlarla birlikte yaşarlar.
Şahmaran’ın genellikle yılan ve ejderhayla
bağlantısından dolayı olumsuz ve korkulan bir varlık olarak anılmasının yanında
bazı masallarda doğrudan iyi ve yardımsever olduğu da görülür. Şahmaran bir
kuyudan arkadaşlarının aldatması sonucu yanına inen bir adamla arkadaşlık eder.
Şahmaran benzer bir masalda yanına inen adamla birlikte yaşar ve adam
yanından ayrılmak zorunda kaldığında onun sırtına büyülü el izini bırakır.
Bir masalda Şahmaran’ın yardımcılarından biri olan bir yılan bir adama
yardım eder. Buna benzer bir masalda da yılanlar padişahı olan Şahmaran,
diyarına inen adamın karşısına ejderhaların omuzlarında gelir ve adama iyilik
eder, onun geri dönmesini sağlar.
Şahmaran’ın insanlara düşman olduğu bir
masalda da Şahmaran öncelikle bir veziri cezalandırmak ister fakat vezir iyi
bir adam olduğu için ona zarar vermez.
Şahmaran, Türk mitik tasavvurlarında ve
Türkiye sahası masallarında adı geçen demonlardan biridir. Şahmaran
adlandırması onun mitik tasavvurlar ve metinlerdeki işleviyle alakalı bir
adlandırmadır. Yukarıda kısaca değindiğimiz gibi Şahmaran adlandırması mitik
yılanları ve bu yılanların şahını, kralını ifade eder.
Şahmaran’ın tasvirindeki genel özellik onun
yılan olmasıdır. Yılanlarla ilgili mitik tasavvurlar anlatıcılar tarafından
ortak kültürden faydalanılıp metinlerde biriktirilerek genel tasavvurlar
oluşturmuştur. Şahmaran da masallar için mitik bir yılan tasavvurudur. Mitik
anlamda birçok unsurun sembolü olan yılan, masallarda Şahmaran formunda kendine
yer edinmiştir. Şahmaran’ın bir diğer tasviri özelliği de yarı insan/yarı
yılan, motif indeksindeki ifadeyle söyleyecek olursak bir tür melez olmasıdır.
Yarı insan/yarı yılan tasviri insan için korkutucu bir tasvirdir. Bilinen ve
görülen dünyadaki hiçbir normal görüntüye uymadığı için anlaşılamayan ve net
olarak algılanamayan bir görsel unsur yaratır. Bu noktada düzenli görüntü
anlayışında bir düzensizliğe yol açtığı için korkutucu bir varlıktır. Bir demon olarak Şahmaran hem insan hem de
yılan görüntüsüne sahip olarak birden fazla varlığa ait kapasiteye sahip
olabilmesi potansiyeliyle olağanüstülüğünü sergiler. Çirkin bir estetiğe sahip
olmasıyla insana rahatsızlık veren fakat ilgi çekici bir tasavvuru vardır.
Şahmaran’ın mekanı doğrudan doğruya
yeraltıyla ilgilidir. Bunu Şahmaran’ın yılan olmasıyla ilgili kabul edilebilir.
Bir yılan tasviri olarak Şahmaran doğal mekanı olan yeraltında bulunmalıdır.
Bunun yanında Şahmaran’ın bir demon olarak mekanının yeraltı olması da mitik tasavvurlara
uygundur. Yeraltının yani gök/yeraltı paralelliğindeki ters
kutbun, bilinen dünya karşısında bilinmeyen ve her türlü tehlikenin
gelebileceği mekanın Şahmaran’ın mekanı olması onu potansiyel bir tehlike
unsuru haline getirir. Mitik tasavvurlarda yeraltı ölümle, ölülerle ve olumsuz
özellikler sergileyen mitik varlıklarla ilgilidir, bu varlıkların yani birçok
demonun mekanıdır ve Şahmaran da bu mekana ait bir varlık olarak tehlikelidir,
kontrol edilmesi mümkün değildir ve bu sebeple korkulan bir demondur. Anlatıcı
burada mitik anlamda ölüler dünyasından, karanlık dünyadan; sembolik anlamda ise
bilmediği dış dünyadan gelebilecek bir tehlikeyi, yine tehlikeli bir varlık
olan yılanla tasvir ederek Şahmaran’ın şahsında aktarmaktadır. Şahmaran’ın
yeraltında kendine ait bir diyarı, bir krallığı olması ise bir motif olarak
mitik tasavvurlardaki estetik bir durumdur ve anlatıcı Şahmaran’ın potansiyel
gücünü artırmada bu unsurdan faydalanır.
Şahmaran’ın eylemleri aslında genel olarak
iyi veya olumlu denilebilecek niteliktedir. Burada demonların eskiden iyi veya
kötü olabilip daha sonra sadece kötü özelliklerle anılma özelliğinin kalıntılarını
görmek mümkündür. Masallarda masal kahramanı Şahmaran’la ilk karşılaştığında
korkar ve bir zarar beklentisi içine girer. Çünkü Şahmaran var olduğu şekilde,
tasviriyle ve mekanıyla potansiyel bir tehlikenin ve korkunun görsel
ifadesidir. Anlatıcı da ilk etapta bu olağanüstü varlığın tehlike ihtimali
üzerinde durup bunu masal kahramanı üzerinden ifade eder. Fakat metinlerde
Şahmaran masal kahramanına yardım edebilir. Burada aslında Şahmaran’ın şahsında
verilen mesaj masal kahramanının iyi ve olumlu eylemlerde bulunarak bir
tehlikeyi savuşturabileceği hatta kendi lehine çevirebileceğidir. Masaldaki
kahraman iyi davranışlarda bulunduğunda Şahmaran tarafından affedilir, çoğu
zaman da Şahmaran’dan iyilik görür. Buradaki mesaj mitik bir varlık aracılığı ile
potansiyel bir tehlikenin iyi bir insan olmakla savuşturulabileceğini ve
kötünün iyiyle düzeltilebileceğini belirtmektedir. İyi ve kötü bir karşıtlık
halinde mevcuttur. Biri olmadan diğeri de tam olarak açıklanamaz. Bu sebeple
anlatıcı masal kahramanının iyi ve olumlu davranışını bu davranışın karşısına
kötünün sembolü olan Şahmaran’ı koyarak açıklar.
Şahmaran’ın gizli bilgilere ve büyüye sahip
olması da onun olağanüstü nitelikleridir. Şahmaran, demonlara ait genel bir
özellik olarak bilinmeyenin bilgisine sahiptir. Büyüsel nitelikler gösterir ve
bu haliyle düzenin dışında ve üstünde bir niteliğe ve kapasiteye sahiptir. Bu
özellik Şahmaran’a kontrol edilemez bir nitelik verir ve bu da insanın üzerinde
hakimiyet kuramayacağı bir güç olarak insanda kaygı ve korku yaratır.
Seçkin Sarpkaya
*Bu yazı “Türklerin
Şeytani Masalları” kitabımızdan alıntıdır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder